zaterdag 21 april 2001

Schijnbaar objectieve, suggestieve taal

Alleenstaand moederschap brengt ernstige schade toe aan kinderen
 

Het alleenstaand moederschap zoals wij dat in deze tijden kennen, kwam in deze omvang eerder voor in ghetto's van Amerika en in Nederlandse rijksgebiedsdelen. Het vaderloos zijn van kinderen kan te maken hebben met een terugkeer naar een primitieve status van de moedermens, een verval van beschaving. De salarissen bij justitie, kinderbescherming, psychiatrie en jeugdzorg en de bijbehorende commercie van advocatuur en scheidingsbeurs zouden slechts aanvullend een oorzaak zijn. Volgens een andere opvatting is de onderontwikkeling van kinderen een door instanties georganiseerd proces.

Claude Lanzmann, regisseur van de film Shoah:

“Ik wil met de woorden van de nazi's in mijn film duidelijk maken dat de moord op de joden een bureaucratisch proces was, vergelijkbaar met de organisatie van bijvoorbeeld het openbaar vervoer in een moderne maatschappij. Door dat systeem hoefde niemand zich verantwoordelijk te voelen voor wat er gebeurde. Maar juist dat systeem bewijst dat het afmaken van de joden niet het werk was van een handvol gekken zoals sommige Duitsers ons nu zo graag zouden laten geloven”. Lanzmann heeft het over de grootste bestialiteit uit de geschiedenis van de mensheid, de joden aangedaan. Elk woord van commentaar zij met respect gezegd.

Bureaucratie

Lanzmann verwijst naar een maatschappelijk systeem. Juist door geen gebruik te maken van historische filmopnamen waarin de toeschouwer zich zou verliezen raakt Lanzmann de kern van de zaak: “In de bureaucratie is niemand verantwoordelijk” waarschuwen kritische rechtssociologen, doelend op de hedendaagse bureaucratie, niet ver-van-ons-bed maar in het rechtsstatelijke Nederland. Het hele volgende betoog gaat niet over wat Stalin heeft gedaan of Idi Amin, Botha of Videla, maar over de actualiteitswaarde van de holocaust voor onze eigen Nederlandse bureaucratie.

Bureaucratie impliceert gewetenloosheid en gewetenloze daden. Hoe gruwelijk moet het kwaad zich hebben voorgedaan voor de mensheid alert wordt? Na de Tweede Wereldoorlog en in ons eigen land om ons heen kijkende moeten we constateren dat het enige wat sommigen er van hebben geleerd is dat het zo gruwelijk niet meer mag toegaan.

Uitgestoten uit de rechtsgemeenschap

De Neurenberger wetten van 1935 stelden een huwelijksverbod in tussen joden en ‘ariërs’ en schiepen het onderscheid tussen ‘Staats onderhorigen’ (die alleen maar plichten hadden) en ‘Rijks burgers’. Waarom waren die Neurenberger wetten verwerpelijk? Niet omdat ze op miljoenen moorden uitliepen, maar omdat een groep mensen uit de rechtsgemeenschap werd gestoten. Voor de uitgestotenen golden voortaan andere regels en zij vielen buiten de gangbare rechtsbescherming. Stap voor stap leidde dit tot de holocaust. Maar elke stap op zichzelf was verwerpelijk, ook zonder de holocaust, omdat de toenmalige samenleving zich, onder andere door middel van de wet, vergreep aan de integriteit van joodse mensen: hun familierechtelijke integriteit, later hun economische integriteit en uiteindelijk zelfs ontkende die samenleving hun recht op leven.

De eliminatie van de Staats toebehorende vader

Geen grondwet, geen mensenrechtenverdrag is in staat de garantie te verschaffen die zij beogen. Wij blijken blind voor gewetenloze daden indien die zich in een niet zo apert gruwelijk uiterlijk gehuld hebben. Die blindheid heeft twee namen: conformisme en autoriteit. Die blindheid doet zich voor zowel binnen als buiten de bureaucratische hiërarchie, ja zelfs het gros van de slachtoffers is er door getroffen.

Het enige wat sommigen geleerd hebben is het herkennen van nieuwe dreigingen, maar dan alleen indien ze lijken op de bekende dreigingen: als het om erkende vormen van marteling en racisme gaat. De samenleving is slechts alert genoeg om kleine stappen naar de toekomst te maken: Naar aanleiding van jodenhaat wordt rassenhaat herkend en ook vreemdelingenhaat. Naar aanleiding van concentratiekamp en gaskamer wordt marteling herkend. Wij herdenken homosexuele slachtoffers en zigeuners en herkennen de discriminatie nog steeds. Maar met onze verkokerde blik kunnen wij slechts in ééndimensionale stappen nemen. Wij denken dat we klaar zijn als we antifascistische actiegroepjes voor de televisie halen en met onze aandacht belonen.

Openlijk geven we uiting aan onze verachting voor extreem-rechts en zelfgenoegzaam wassen wij onze handen in onschuld. Wij komen eenvoudig niet op het idee om het kwaad zijn steeds wisselende masker af te rukken, om te ontdekken dat het systeem waar wij zelf deel van uitmaken vuile handen heeft.

Met welk recht zouden wij ons illusies maken? Het Christendom claimt het octrooi op de humaniteit. Maar datzelfde Christendom heeft mede de kiem ("zijn bloed kome over ons en onze kinderen") gelegd voor de grootste beestachtigheden van de menselijke beschaving (zie de Poolse kerkgangers in Lanzmanns film).

De SS-ers waren gewone brave huisvaders die thuis met vrouw en kinderen net zo kerstmis vierden als U en ik. Dit nu roept een knagende vraag op: Als U en ik thuis met onze kinderen kerstmis vieren, van wat in onze samenleving zeggen wij: “Wij hebben het niet geweten”? Deze vraag moeten wij onszelf stellen willen wij onszelf niet tot schijnheiligen bestempelen. Welke zijn de ongerechtigheden waarmee onze bureaucratie zich inlaat maar waarvan wij zeggen dat wij het fijne niet van weten of die door ons uit conformisme maar geaccepteerd worden als een noodzakelijk kwaad? Wij zijn soms wonderlijk conformistisch en gezagsgetrouw, vooral als het het leed betreft van mensen met een etiket dat tóch niet op onszelf past, ten opzichte van wie wij ons ongemerkt superieur voelen: werkelozen, allochtonen, homofielen, mensen die als verdachte zijn aangemerkt, onderbetaalde vrouwen, ouders van uit huis geplaatste kinderen, gescheiden vaders. Ook wij zeggen in wezen: “Opdracht is opdracht, het zal wel goed zitten, hoe zou het anders moeten”. Ook wij zien, net als de Duitsers destijds, vaak genoeg iets onbegrijpelijks en zorgwekkends, maar denken: “Het hoort zo, het kan niet anders” of “Het kan niet waar zijn dat onze overheid iets onrechtvaardigs doet”. Wij zijn voor onze bescherming afhankelijk van de overheid en dat maakt ons maar al te gemakkelijk blindelings gezagsgetrouw en loyaal met de Staat. Het is voor ons dan ook ongelooflijk dat vadertje staat op bureaucratische wijze nodeloos menselijk leed organiseert terwille van wat als rust en orde van anderen of als noodzakelijk kwaad gepresenteerd wordt.

Schijnbaar objectieve, suggestieve taal

Over gescheiden ouders en hun kinderen bestaan vooroordelen, zelfgenoegzaamheid, haat, afgunst, zelfzucht, macht, aanzien, hoogmoedswaan en minachting. Maar door schijnbaar objectieve, suggestieve taal worden argeloze mensen op een dwaalspoor gebracht. Een taal met suggesties en automatische suggesties. Het is een groepsdenken, een vorm van waandenken die zich van een groep meester maakt als zij helemaal bevangen raken van de superioriteit van het eigen standpunt. Wie denkt nog na bij een woord als ‘kinderbescherming’? De kinderbeschermers zelf allerminst. En wie beweert dat de vlag van de kinderbescherming de lading niet dekt wordt er, bij wijze van probleemvervalsing overigens, fijntjes op gewezen dat de ouders er nu eenmaal ‘zelf niet uitkomen’, dat er nu eenmaal in zo'n geval altijd één bevoordeelde en één benadeelde partij zal zijn.

Het vergt een psycho-analytisch inzicht in het maatschappijgebeuren om te kunnen herkennen op welke momenten onze overheid, onze samenleving, een permanente wolf in schaapskleren is. Hoe diep zal de schaamte zijn zodra wij inzien in welke wolf wij een leider gezien hebben, zodra wij inzien welk een leed wij hebben laten aanrichten zonder protest. Of gaan wij dan ook ontkennen of bagatelliseren, net als de voormalige SS-ers in Lanzmanns film?

Is autoriteit gewetensvol?

Uit 1981 dateert de film The Wave. Deze film is gebaseerd op de ervaringen in een klas van een middelbare school in Palo Alto, California in april 1967. Een groep leerlingen wordt in de geschiedenisles geconfronteerd met de periode van het nationaal-socialisme. De leraar, waarschuwend voor herhaling van het nationaal- socialisme, stuit wat dit laatste betreft op ongeloof van de leerlingen. De charismatische leraar weet, bij wijze van waarschuwing, de leerlingen te manipuleren en de groep te kneden tot een fascistische jeugdbeweging, onderdanig aan een denkbeeldige sterke man. De uitwendige kenmerken waren vervangen: Het hakenkruis was vervangen door een golfsymbool (The Wave), de Hitlergroet door weer een ander gebaar. Pas toen de groepsleden hun sterke man aanschouwden (een brallende Hitler, geprojecteerd op het filmdoek in de aula van de school) vielen hen de schellen van de ogen en zagen zij in hoe pervers die jeugdbeweging was. Schaamte, diepe schaamte was hun deel.

Besef van goed en kwaad heeft men pas als men de onderdrukten kan herkennen en men zich in hen kan verplaatsen.

Hoe geplaveid zijn de sluipwegen die het geweten van de mens ontwijken? Een onthullend experiment is in het bekende Milgram-onderzoek over conformisme dat in 1974 is beschreven. Aan een proefpersoon konden elektrische schokken tot 450 volt worden toegediend. Hij werd gewaarschuwd dat er gevaar was en een sterke schok zou krijgen als hij een fout maakte. De grote meerderheid van proefpersonen (uit alle lagen van de bevolking) was bereid de steeds harder kermende persoon de schokken toe te dienen. Daartoe aangezet slechts door een onbewogen proefleider die op doorgaan aandrong. Pas na afloop van het experiment werd de proefpersoon verteld dat de schokken niet echt waren en dat de kermende collega-proefpersoon een acteur was. In tal van landen en in talloze versies is dit experiment herhaald, steeds met hetzelfde resultaat. De analogie zal niemand ontgaan: de gewetenloze autoriteit, de proefleider, is in staat om het geweten van de argeloze, conformistische burger uit te schakelen en van hem een Eichmann te maken.

Laten we onszelf geen illusies maken. Ook wij gaan zover. Opmerkelijk is dat de ontmaskering, zowel in Milgrams experiment als in de Palo Alto schoolklas, gepaard gaat met een zeer heftige emotionele reactie van de ontmaskerde als hij geconfronteerd wordt met het onweerlegbare bewijs van waartoe hij zich heeft laten brengen.

Analogieën

Hoe kan men in niet-opgelegde, werkelijke situaties de gewetenloze daden van onze bureaucratie ontmaskeren? Men kan dan slechts zijn toevlucht nemen tot een wijzen op de analogie van onze daden met de meest ondubbelzinnige wandaden uit de geschiedenis: die van de nazi's. De reactie is in zulke gevallen even emotioneel als na de ontmaskering in de laboratorium situatie. Helaas alleen met dit verschil: terwijl in het laboratorium de feiten onweerlegbaar zijn wordt in de maatschappelijke situatie alle emotie gestoken in de ontkenning van de analogie.

Kennelijk moet men zelf tot de onderdrukten behoren om de gewetenloze daden van onze bureaucratie te ontmaskeren als een permanente wolf in schaapskleren die onechte en vervalste problemen te lijf gaat. Maar zelfs de onderdrukten zijn vaak blind.

Maar een crime-fighter kan samen met de blinde slachtoffers, de onderdrukten, verloren rechten uit de herinnering terug halen en het systeem ten goede veranderen en de wereld verbeteren:

Veel vaders worden na echtscheiding beroofd van het contact met hun kind, dat (in de praktijk meestal) aan de moeder is toegewezen. Vraagt die vader om rechtsbescherming, dan wordt hem in de rechtszaal, in het bijzijn van de moeder, door de rechter voorhouden: “Meneer, ik kan wel een omgangsregeling treffen, maar wat heeft u daaraan als die toch niet wordt nageleefd”? Eliminatie dus van de buiten spel gezette vader (hij blijft wel onderhoudsplichtig). Heel hun smartelijke strijd om een omgangsregeling is een lijdensweg die bij voorbaat vergeefs is. Soms gebeurt het dat een kind zijn lot in eigen hand neemt, de benen neemt en zijn intrek wil nemen bij zijn vader. Het is ongelooflijk maar waar: er zijn vaders die op zo'n moment, met een verscheurd hart, tegen hun kind zeggen: “De rechter heeft het anders bepaald en die moeten we nu eenmaal gehoorzamen”, opgevoed als ze zijn, niet met de Neurenberger wetten van 1935 (Personen- en familierechtwetten!) maar met Nederlandse Personen- en familierechtwetten, die niet gaan over joden maar over gescheiden mensen. Jood ben je door geboorte, kind van je ouders eveneens.

Labels: Afpersing, Gezondheid